Podstawa prawna działania

Status prawny gminy jako podstawowej jednostki podziału terytorialnego państwa reguluje art. 16 Kostytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r., art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 24 lipca 1998r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa oraz ustawa z dnia 8 marca 1990r. o samorządzie gminnym.

Gmina jest - zgodnie z art. 1 ustawy o samorządzie gminnym - wspólnotą samorządową oraz odpowiednim terytorium. Przez pojęcie wspólnoty samorządowej należy rozumieć prawnie zorganizowany, terytorialny związek osób. Gminy tworzy, łączy, znosi i ustala ich granice Rada Ministrów w formie rozporządzenia.

Zadania gminy zostały określone w art. 6 ustawy samorządowej, zgodnie z którym do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, nie zastrzeżone ustawowo dla innych podmiotów. Jak więc wynika z powyższego, gmina załatwia lokalne sprawy publiczne, które przydzielone zostały jej przez ustawę, a także te, które nie zostały ustawowo przekazane innemu podmiotowi.

Do zadań gminy należy przede wszystkim zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty. Do zadań własnych gminy zaliczyć należy sprawy z zakresu:
a) infrastruktury technicznej gminy (np.: gminne drogi, ulice, place, kanalizacja, komunalne budownictwo mieszkaniowe),
b) infrastruktury społecznej (np.: ochrona zdrowia, oświata, kultura),
c) porządku i bezpieczeństwa publicznego (np.: organizacja ruchu drogowego, ochrona przeciwpożarowa),
d) ładu przestrzennego i ekologicznego (planowanie przestrzenne, gospodarka terenami, ochrona środowiska).

Zadania własne wykonuje gmina w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność, na zasadach określonych przez ustawy, korzystając z samodzielności chronionej na drodze sądowej. Gmina ma obowiązek wykonywać zadania własne. Zaspokajanie potrzeb publicznych nie może zależeć bowiem od swobodnej oceny aktualnego składu osobowego organów gminy. Ustawodawca zabezpiecza realizację tych funkcji przez wprowadzenie ich do zadań obowiązkowych, które mają zapewnić mieszkańcom gminy określony poziom zaspokojenia potrzeb publicznych.

Do zadań gminy należy również wykonywanie zadań zleconych z zakresu administracji rządowej - zgodnie z art. 8 ustawy samorządowej są to zadania zlecone gminie przez inny podmiot administracyjny, jakim jest państwo. Gmina wykonuje te zadania po zapewnieniu jej środków finansowych na ich realizację. Gmina może również wykonywać zadania zlecone dobrowolnie, na podstawie porozumienia z właściwym organem administracji rządowej.

Podmiotami upoważnionymi do rozstrzygania w sprawach gminy są władze gminy. Głównym organem władz gminy jest wspólnota samorządowa, którą z mocy prawa tworzą mieszkańcy gminy. Wspólnota ta podejmuje rozstrzygnięcia bezpośrednio w głosowaniu wyborczym oraz w referendum, a także poprzez organy gminy. W referendum mogą brać udział wszyscy mieszkańcy gminy uprawnieni do głosowania. Szczegółowe zasady określa ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików wojewódzkich. W sprawach samo opodatkowania się, ustawa gminna przewiduje wyłączność referendum. Może ono być ponadto przeprowadzone w każdej innej sprawie ważnej dla gminy. Decyduje o tym rada gminy, jeżeli ma ono zostać przeprowadzone z jej inicjatywy. O przeprowadzeniu referendum mogą zdecydować również obywatele, jeżeli z inicjatywą wystąpi co najmniej 1/10 uprawnionych.